Bu yazıda Sapancalı Hasan Hüsnü’nün 1922 yılında yayınladığı Karaman kitabı ikinci nüshasında Karaman Âsâr-ı Atîkası ana başlığı altında yer alan Laranda Kal’ası’na (Karaman Kalesi) ait bilgilerin çevirisi, analizi ve değerlendirmesi bu yapılacaktır.
Özgün metin (Sapancalı Hasan Hüsnü, Karaman, 1922)
Karaman’ın garb-ı şimâlisinde kâin Hisâr Mahallesi’nin bir tepe üzerinde altı burc olarak inşâ idilmiş eski bir kal’adır Mazbût bir târîhi yok ise de Konya Selçukîlerinin hükûmetinden daha evvel belki Rum kayserleri tarafından binâ idilmişdir kuyûdâtı târîhiyyye nazaran en son def’a meşhûr Gedik Ahmed Paşa Karaman’da bir çok binâların enkazıyla orayı ta’mîr itmiş ki bu ta’mîr agleb-i ihtimâl 860 târîhindedir Karaman Evkâf İdâresi sicillâtından birinin kenârında bedenin içünde târîh inşâsı diye 480 rakamı muharrerdir
Kal’anın kapusı üç metru yüksekliginde [garb-ı cenubîye nâzır cebhesinde] olub evvelleri ahşâb merdivenle çıkılır imiş el-yevm merdiven yokdur kapunın hemân karşısında dîvâr deliminden halk o yıkık yerden girüb çıkar. Kal’anın dâhilindeki havlısı 36 metru murabba’ıdan burçların birindeki derîn çukur bir zindân imiş her bir burc dâhilen müdevver bir hücre şeklinde olub bir çok mazgal delikleri vardır el-yevm şarka nâzır tepesinin eski bir havân topı vardır ki ramazân ve bayramlarda halka vakitleri bildirmek içün kullanılıyor. Rivâyete nazaran evvelleri birçok okdan başka iki aded daha hâvân topı var imiş bi’l-âhâre gâib olmuş.
Kal’a’nın bulundıgı Hisâr Mahallesi’nin dört tarafında eskiden çevrildigi muhakkak olan surların enkâzı vardır.
Rivâyete nazaran Kılıç Arslan’ın oglı Keyhüsrev’in zamân-ı hükûmetinde Larende’nin etrâfı sur ile çevrilerek semt semt mevcûd olan on iki kapudan girilüb çıkılırmış
Kal’anın halen hazırdaki irtifâ’ı 40 metru’ye yakındır (Sapancalı, 1922: 45)
Larende (Karaman) Kalesi dilici çeviri
Karaman’ın kuzey batısındaki Hisar Mahallesi’nde bir tepe üzerinde altı burç ile inşa edilmiş eski bir kaledir. Kayıtlı bir tarihi yok ise de Konya Selçukluları zamanından daha önceleri belki Rum kayserleri tarafından yapıldı. Tarihi kayıtlar göre son olarak Gedik Ahmet Paşa, civardaki tarihi eserlerin enkazıyla kaleyi onarmıştır. Bu onarım büyük olasılıkla H 860 (M 1456) tarihinde yapılmıştır. Karaman Vakıflar İdaresi sicillerinden birinin kenarında kale bedenin içinde tarih inşası olarak H 480 (M 1087) rakamı yazılıdır.
Kalenin kapısı, (güneydeki orta burcun) güney batıya bakan yüzündedir. Eskiden ahşap bir merdiven ile bu kapıya çıkılırken şimdilerde böyle bir merdiven yoktur. Halk kale kapısının hemen karşısındaki yıkık yerden, içeri girip çıkar. Kalenin içindeki alan (eski ölçü birimleriyle) 36 m2’dir. Burçlardan birindeki derin çukur bir zindan (hapishane) imiş. Her bir burcun içi de yuvarlak bir oda biçimindedir. Burçların belirli yerlerinde mazgal denen delikler vardır. Bugün doğuyu gören burcun üstünde eski bir havan topu vardır ki, ramazan ve bayramlarda (içinde doldurulan barutun patlatılması ile) halka vakit bildirmek için kullanılıyor. Söylentilere gör daha önceleri burada birçok oktan başka iki havan topu daha varmış sonraları bir şekilde kaybolmuş.
Kalenin bulunduğu Hisar Mahallesi’nin kenarlarında, mahalleyi kuşattığı kesin olan sur enkazı vardır.
Rivayete göre Kılıç Arslan’ın oğlu Keyhüsrev’in iktidarı zamanında Larende’nin çevresini kuşatan bir sur ve giriş çıkış yapılan iki kapısı varmış.
Karaman Kalesi metin çözümlemesi
Sapancalı, Karaman Kalesi metninde konum bilgisi, mimari ve sanat tarihi anlatımı oluşturmuştur.
Konum bilgisi
Karaman’ın garb-ı şimâlisinde kâin Hisâr Mahallesi’nin bir tepe üzerinde altı burc olarak inşâ idilmiş eski bir kal’adır
Mimari ve sanat tarihsel anlatımı
Kal’anın kapusı üç metru yüksekligiinde [garb-ı cenubîye nâzır cebhesinde] olub evvelleri ahşâb merdivenle çıkılır imiş el yevm merdiven yokdur kapunın hemân karşısında dîvâr deliminden halk o yıkık yerden girüb çıkar. Kal’anın dâhilindeki havlısı 36 metru murabba’ıdan burçların birindeki derîn çukur bir zindân imiş her bir burc dâhilen müdevver bir hücre şeklinde olub bir çok mazgal delikleri vardır el yevm şarka nâzır tepesinin eski bir havân topı vardır ki ramazân ve bayramlarda halka vakitleri bildirmek içün kullanılıyor. Rivâyete nazaran evvelleri birçok okdan başka iki aded daha hâvân topı var imiş bi’l-âhâre gâib olmuş.
Kal’a’nın bulundıgı Hisâr Mahallesi’nin dört tarafında eskiden çevrildigi muhakkak olan surlarn enkâzı vardır.
Kal’anın halen hazırdaki irtifâ’ı 40 metru’ye yakındır
Sapancalı’nın tarihi yorum ve aktarımları
Mazbût bir târîhi yok ise de Konya Selçukîlerinin hükûmetinden daha evvel belki Rum kayserleri tarafından binâ idilmişdir kuyûdâtı târîhiyyye nazaran en son def’a meşhûr Gedik Ahmed Paşa Karaman’da bir çok binâlerın enkazıyla orayı ta’mîr itmiş ki bu ta’mîr agleb-i ihtimâl 860 târîhindedir Karaman Evkâf İdâresi sicillâtından birinin kenârında bedenin içünde târîh inşâsı diye 480 rakamı muharrerdir
Rivâyete nazaran Kılıç Arslan’ın oglı Keyhüsrev’in zamân-ı hükûmetinde Larende’nin etrâfı sur ile çevrilerek semt semt mevcûd olan on iki kapudan girilüb çıkılırmış
Özel ad
Gedik Ahmed Paşa, Hisâr Mahallesi, Hisâr Mahallesi, Karaman Evkâf İdâresi, Karaman, Keyhüsrev, Kılıç Arslan, Konya Selçukîleri, Larende, Rum kayserleri,
Dönem olay kaydı
kapunın hemân karşısında dîvâr deliminden halk o yıkık yerden girüb çıkar.
el-yevm şarka nâzır tepesinin eski bir havân topı vardır ki ramazân ve bayramlarda halka vakitleri bildirmek içün kullanılıyor. Rivâyete nazaran evvelleri birçok okdan başka iki aded daha hâvân topı var imiş bi’l-âhâre gâib olmuş.
Terimler, terim yerine ifadeler
ahşâb merdiven, altı burç, bayram, bir tepe, burc, burç, cebhe, çukur, dîvâr delimi, enkaz, garb-ı cenubî, garb-ı şimâlisi, havân topı, inşâ, kal’a, mazgal delikleri, metru, murabba’, müdevver bir hücre, ok, ramazân, sicillâtı, şark, târîh inşâsı, zindân,
Tamlamalar, söz öbekleri, az kullanılan kelimeler
kuyûdâtı târîhiyye, agleb-i ihtimâl,
Karaman Kalesi değerlendirme
Sapancalı’nın Larende (Karaman) Kalesi anlatımı çoğunlukla dönem kaydıdır.
Karaman Kalesi’ne çıkmak için merdiven yoktur.
Kale kapısı sol bedeninde bir delik oluşmuştur. Halk bu delikten kaleye girip çıkmaktadır.
Sözlü kültürden gelen bilgiye göre 36 m2lik burçlardan birisi zindan imiş.
Doğuya bakan burç üzerindeki top, ramazan ve bayramlarda vakti bildirmek için kullanılmaktadır.
Bu gelenek günümüze kadar gelmektedir ve günümüzde de aynı burç üzerinde, iftar açma vakti için bir top ile barut patlatılmaktadır.
Sapancalı, kalenin yüksekliğini 40 metre olarak vermiştir. Bu yükseklik muhtemelen üzerinde bulunduğu tepenin zemininden başlayan bir yüksekliktir. Çünkü kale burçlarının yüksekliği 10-12 metredir.
Sonuç
Osmanlı’ın son döneminde Karaman’ı anlatan Sapancalı, Karaman Kalesi’nin mevcut durumunu bu yazıda özetler. Ayrıca ramazanda kaleden top atımı geleneğinn de Osmanlı’dan günümüze bir gelenek olduğu bu yazı ile tespit edilmiş oldu.
