1922 YILINDA KARAMAN’DA KAMU KURUMLARI

Devletlerin ana kurumları, hükümetlere bağlı bakanlıklar düzeyinde başkentte görevlerini yerine getiriyorken il ve ilçe düzeyinde işler ise bağlı müdürlüklerce yapılmaktadır. Sapancalı Hasan Hüsnü de 1922 yılında yazdığı Karaman kitabının “emâkin-i emîriyye (devlet kurumları)” bölümünde (Sapancalı, 1922: 80)Karaman kazasının resmî kurumlarına ve onların teşkilatlarına dair elden geldiğince bilgi vermiştir. Dönemin kurum yapısını ve işleyişini, ilgili kurumların kayıtlarından aldığı bilgilerle ve gününe göre gözlemci ve eleştirel bir dille etkilice anlatmaktadır. Buna göre Sapancalı’nın resmî kurumlara dair verdiği bilgiler; “Karaman’da Osmanlı devlet daireleri nelerdir, nasıl çalışmaktadır, personeli ne kadardır, şehrin neresindedir, görev ve işleri nelerdir?” sorunlarına yanıt verebilecek niteliktedir. Burada, Sapancalı’nın Karaman kamu kurumlarına dair verdiği bilgiler dilici çevirisiyle verilecek sonra da değerlendirilecektir. Kamu kurumları (Resmî binalar) Kamu yapıları arasında birkaç bina gösterilebilir. 1-Hükümet Konağı Sekiçeşme Mahallesi’nde Hicri 1187 Miladi 1773 yılında inşa edilmiş ahşap binadır. Enlemesine 9 oda bir salon, uzunlamasına 11 oda bir salondan ibarettir. Onarıma ihtiyacı vardır. Önündeki iki avludan yakın olanda kurumuş bir havuz ve birkaç ağaç vardır. Bitişiğinde kadın hapishanesi ve üç göz jandarma kovuşu vardır. 2-Postahane Uzunlamasına iki oda ve bir salondan oluşmuş ve Hükümet Konağı yakınında ahşap bir yapıdır. Odaların biri telgraf odası diğeri müdür ve işlem odasıdır. 3-Asker Alma Dairesi Hükümet Konağının beş yüz metre kuzey doğusunda olup halk arasında adı Depo’dur. Enlemesine ve uzunlamasına sekiz odası vardır. Yarı kargir bir yapıdır. Bitişiğinde iki odayı içine alan geniş ve büyük bir kovuş vardır. Ve avlusunda da bir silah deposu ile inşası devam eden birkaç gözlü uzunlamasına daireler vardır. Üç evlek (229 m2) kadar avlusu vardır. 4-Okul binaları Hükümet Konağı yanında on odalı iki katlı binasında Karaman Lisesi vardır. Sekiz Çeşme Mahallesi’nde kargir beş odalı Ana Mektebi, Şamkapı’da beş odalı, iki katlı Menbaulirfan Okulu (ilkokul), belediye (taş bina) civarında (arkasında) dört odayı ve bitişiğinde Canbaz Gazi Dershanesi’ni içine alan Midhat Paşa Okulu (ilkokulu) Arapoğlu Camii yanında Darulhuffâz Mektebi vardır. Hükümet daireleri En üst yönetim birimi kaza kaymakamlığıdır. Bir katib (memur) ile resmi işler yürütülür. Adliye İstinaf teşkilatı vardır. Karaman İstinaf Mahkemesine merkez, Hadim, Ermenek, Karapınar, Ereğli bidayet (ilk dereceli) mahkemeleri bağlıdır. Karaman’da bir istinaf genel savcısı bir de bidâyet (ilk dereceli mahkeme) genel savcısı vardır. Merkez bidayet hâkim görevine kaza kadısı bakar ve bir de yardımcısı vardır. Mâliye Kazanın maliyesi dikkat çekecek bir öneme sahiptir. Yıllık 300.000 liraya (Osmanlı Lirası) yakın hak etilmiş bir gelir ve 124.000 lira (Osmanlı Lirası) giderleri vardır. Bir mal müdürü ve bir mal müdürü yardımcısı, vergi katibi, iki mukarrerat katibi, sekiz kadar tahsildar vardır. Özel Muhâsebe Bir memurla yönetilmektedir. Özel muhasebenin gelirleri ihtiyacının çok üstündedir. Bu dairenin gelirlerinin (hazine ve vakıf paraları) toplanmasında maliyenin görevli olması, özel idarelere büyük bir sonun olmuş, onları işlevsiz hale getirmiştir.  Çünkü maliye memurları amirlerine şirin görünmek için (gelirlerden) merkeze bol bol gönderirler. Öğretmenlerin sefil derviş gibi kalmasına ise kayıtsız kalırlar. İl özel idareleri kanuna ufacık bir madde eklenerek (özel muhasebe gelirlerinin özel idare tarafından tahsili) her şey düzeltilebilir. Ancak böyle bir şey yapılmadı. Şimdiye kadar bu önemsiz nokta, hükümetin hatırına gelmemiş ve sırf maliye memurlarının bu muameleleri yüzünden sekiz yıldır öğretmenler sefil derviş durumundan kurtulamamıştır. Bugün Konya Vilayeti tam 100.000 Lira (Osmanlı Lirası) zimmetine geçirmiş bulunması, aslında yirmi otuz okulun on senelik ihtiyacına el koymasıdır. Duyûn-ı Umûmiye (Borçlar İdaresi) Kazanın borçlar idaresi, dikkat çekecek derecede bir gelir elde eder. Bizzat görevlileriyle yaptığım araştırmaya göre birimin geliri her ay üçyüz, dörtyüz liradan (Osmanlı Lirası) aşağı düşmezmiş. Bu birimin yazışmalarında şehrin adı için Karaman yerine Larende adını kullanırlar. Ancak bunun sebebine bir türlü aklım ermedi. Birim bir memur tarafından yönetilir. Postane Karaman Postanesi yoğun işlem görmektedir. Ermenek, Mut, Silifke muhaberatı (haberleşmesi) ve postalarının teslim alım ve gönderisine bu postane aracılık eder. Karaman, Telgraf şebekesinin kesişme noktasıdır. Bir müdür, iki muhabere (haberleşme) memuru, yardımcısı ve bir de işlem memuru toplam personelidir. Çoğunlukla geceleri de haberleşme işlemlerini yürütürler. Şer’i Mahkeme ve Vakıflar Her iki kurum da Karaman’ın tarihine ait kayıtlar tutması bakımından çok önemlidir. Defterleri incelendiğinde Hicri 900 Milâdi 1500’lerden günümüze kadar şehir tarihine dair haberleşme, hüccet (mahkeme belgesi), vakıfname, şartname, hüküm belgeleri görülür. Şer’î mahkemenin kadıdan başka bir de başkâtibi ve eytam (yetimler) müdürü, eytam tahsildarı vardır. Vakıfların da bir memuru vardır. Jandarma Merkezde polis teşkilatı geçen sene kaldırılmıştır. Merkez kaza bölük merkezidir. Jandarma bölük, üç takıma ve birçok karakola ayrılmıştır. Asker Alma Dairesi Geçen yıl marta kadar var olan Askere alma kalemi teşkilatı kaldırılmıştır. Bugün yalnız askere alma şubesi vardır. Şube işlemleri başta bir binbaşı, bir tabur yazıcısı, bölük kumandanı, beş altı adet yazıcı er ve bir inzibat nazırı ile yürütülür. Son olayda (Delibaş İsyanı), isyancılar önce asker alma dairesine saldırarak bütün belge ve defterleri yırtmış, koparmış ve dağıtmıştır. Şube başkanın yardımıyla yırtık defterler bir araya getirilmiş, kayıtlar düzenlenmiş ve birleştirilmiştir. Asıl resmi işlemlerin kesintiye uğramasına izin verilmemiştir. Değerlendirme Sapancalı Hasan Hüsnü, Osmanlı’nın son yılındaki Karaman kazasının devlet teşkilatlanmasını bu yazı ile hem örneklemiş hem de kaydetmiştir, kısmen de olsa kamu kurumlarının işleyişine dair açıklamalar yapmıştır. Sapancalı Hasan Hüsnü dönemine göre resmî kurumları, emâkîn-i emîriyye (devlet binaları) ve devâir-i hükûmet (hükümet daireleri/kurumları) olmak üzere iki başlık altında ele almıştır. Bugün devlete ait kurunlar, resmî kurumlar ya da kamu kurumları adı altında anılmaktadır. Anlatım gözleme ve araştırmaya dayalıdır, bilgiler dolayısıyla açık ve anlaşılırdır. Emâkin-i Emîriyye (devlet binaları) adı altında hükümet konağı, postahane, askere alma dairesi ve eğitim öğretim binaları sayılmıştır. Sapancalı’nın kamu kurumlarını yer, personel, görev ve işlev bilgileriyle vermesi ortaya dinamik bir tablo çıkarmıştır. Hükümet Dairesi (hükümet konağı) bugünkü Yunus Emre Ortaokulu’nun olduğu yerde idi. 1985 yılında yıkılmıştır. Oturduğu alan ve bölümleri bakımından bina, Karaman’ın büyük yapısıdır. Jandarma, kadınlar hapishanesi, postahane gibi diğer kamu yapıları birlikte bir külliye gibidir. Sapancalı Hasan Hüsnü, kaymakamlık ve Karaman kaymakamları hakkında neredeyse hiç bilgi vermemiştir. Önemli bir kamu kurumu olan “ahz-ı asker dâiresi (askere alma dairesi)” bugünkü Nuh Paşa Cami’nin batısındaki parktır. Burası 1990’lara kadar hangar yapılarının kalıntısıyla gelmiştir. Cumhuriyet döneminde belli bir dönem askerlik şubesi olarak hizmet vermiştir. Hatta Ziya Duru’nun ürettiği bulgurlar, buradaki askeri birliğe satılmakta idi. Sapancalı, devlet binaları grubunda idadi (lise), ana mektebi, Menba’ul-İrfan Mektebi (İlkokulu), Midhat Paşa Mektebi (İlkokulu), Dâru’l-Huffâz (Hafızlık Okulu) saymaktadır. Sıbyan mektebi ile medreseleri resmi kurum sınıfında göstermemiştir. Sapancalı, mekteb binalarını sayarken Şemsu’l-inas Mektebi (Kız İlkolulu) ile Larende Rüşidyesinden (Karaman Ortaokulu) söz etmemektedir. Sapancalı hükümet daireleri (devlet kurumları) adı altında Karaman’daki adliye, maliye, düyûn-ı umûmiye, postahane, şer’i mahkeme, jandarma, ahz-ı asker dairesi (askere alma dairesi) kurumlarını sayar. Sapancalı’nın verdiği bilgilere göre kaymakamlıkta daire işlerini bir kâtibin yapıyor olması pek akla yatkın değildir. Daha fazla çalışan ve idareci olması gerekmektedir. Karaman’da bidayet mahkemesi yanında istinaf mahkemesi olması, şehrin bölgesel merkez olduğunu göstermektedir. Yine Karaman postahanesinin çevre şehirlerarasında dağıtıcı ve merkez olması de Karaman’ın bölgesel merkez konumunda olduğunu göstermektedir. Sapancalı’nın muhasabe-i husûsiye (il özel idaresi) konusunda anlattığı yolsuzluklar, toplumsal ve bürokratik bozulmayı örneklemektedir. Yine öğretmenlerin sefâlet-i dervişan yani yokluk derecesinde çalışıyor olması toplumsal hayata bir örneklemedir. Osmanlı genel tarihinden bildiğimiz ve Avrupa devletlerine savaş tazminatı ödemek için kurulan düyûn-ı umûmiye yani borçlar idaresinin kaza düzeyinde bir şubesinin olması, düyûn-ı umûmiyenin nasıl çalıştığını somutlamaktadır. Çünkü düyûn-ı umûmiye, Osmanlı Devleti’nin tüm şehirlerinde teşkilatlanmış ve Osmanlı’yı içten tüketen bir dış borç ödeme kurumudur. Sapancalı, henüz etkileri ve zararları silinmemiş Delibaş İsyanı’ndan, farklı bir adla hadîse-i zâile biçiminde söz etmektedir. Hadise-i zâile, sözcük anlamıyla “biten olay” demektir. O dönemde başlamış ve bitmiş isyanlar için “hadîse-i zâile” ifadesi yaygın bir kullanıştır. Sonuç Sapancalı’nın emâkin-i emîriyye (kamu kurumları) ve devâir-i hükûmet (hükümet daireleri) biçiminde ayırdığı resmî kurumların tamamına “belirli bir ya da birkaç kamu hizmetini ya da faaliyetini yürütmekle görevli, tüzelkişiliğe sahip idare teşkilatı birimi” anlamında bugün kamu kurumu denilmektedir. Karaman kazası idari teşkilatına ait 1922 yılı bilgileri, Osmanlı Devleti’nin kaza statüsündeki teşkilatlanmasını örneklemektedir. Sapancalı’nın yer, çalışan kişi, kurum görev ve işlevleriyle birlikte verdiği bilgiler, dönemin kurumsal yapısına ait canlı tablo oluşturabilmektedir. Sapancalı’nın belediye teşkilatına ve sağlık, hastane teşkilatına kitabında yer vermemesi bir eksiklik olarak görülebilir. Sapancalı, “emâkin-i emîriyye” başlığı altında anlattığı tüm yerleri hatta daha fazlasını kitabına aldığı Karaman Krokisi adlı şehir planında göstermiştir. Sapancalı’nın Karaman Krokisi Yusuf Yıldırım tarafından makale yapılmıştır (Yıldırım, 2023: 289-304) . Yine Sapancalı’nın Karaman Kazası Kaymakamlığı ve Karaman Belediyesi için hiçbir ifade kullanmaması ilginç ve sorgulanması gereken bir durumdur. Kaynak Sapancalı Hasan Hüsnü, Karaman Ahvâl-i İctimâ’iyye, Coğrafiyye ve Târîhiyyesi, Karaman 1922, Süleymaniye Kütüphanesi, İhsan Mahvi Koleksiyonu, No: 66, 85 sayfa Yusuf Yıldırım, “20. YY İlk Çeyreğinde Karaman’da Eğitim Öğretim”, Akademik Sayfalar, C 24, S 8, 26 Mart 2025 Çarşamba, s. 113-128 Yusuf Yıldırım, “Sapancalı’nın 1922 Tarihli Karaman Krokisi”, Akademik Sayfalar, C 22, S 19, 10 Mayıs 2023 Çarşamba, s. 289-304